Nazwisko i imię:
Załuski Józef Andrzej.
Tytuł:
13. 4. 5. 6. 9. 3. 1. 8. 10. 2. 12. 7. 11. 14. 15 CEPHASI Ze LOSIVIJ (to iest Anagrammatice) J. X. Józefa Załuskiego, Referendarza Koronnego &c. Dwa Miecze Katolickiey, w Krolestwie Orthodoxeyskim Odsieczy, przeciwko Nátárczywym PP. Dyssydentow Polskich, zamáchom; Jeden defensive; drugi zaś offensive się máiący, to iest Broń Obosieczna. od impetycyi Polskich Dyssydentow, we 2. Częśćiach wyrażona w I. Częśći (1.) Sto z okłádem rácyi, Konfederácyą Warszawską zbijájących: y (2) Replica; ná Kompilácyą Praw y wolnośći Dyssydentow Polskich w Krolewcu Roku 1720. wydaną. w 2. Częśći (3) Zbior wszystkich statutow, Praw, Edyktow, Konstytucyi Seymowych, y Synodálnych przećiwko Heretykom ferowánych. (4) Specyfikácya Wszystkich zdrad, sedycyi, zámieszánia, y innych kryminálnych ákcyi, od Heretykow w Polszcze popełnionych. (5) Opisánie ciężkich persekucyi; od Kátolikow, w Páństwach Dyssydenckich poniesionych; y Praw surowych przećiwko nim ferowánych. Z Przydatkiem rożnych w podobney máteryi Skryptow y Frágmentow. Z okkázyi Memoryału Imieniem Krola Angielskiego, od Jego Ablegatow; J:K Mći Roku 1731. Podánego. Za roskazaniem y Sumptem I. O. Xćia IMći Biskupa Krakowskiego, do Druku Podana.
Miejsce i rok wydania:
w Wárszáwie w Drukarni J. K. Mći, y Rzeczyp: Schol. Piarum. MDCCXXXI (1731),
Opis/komentarz:
w 4ce, k. tyt., k. 2 nlb. (dedykacja), k. 2 nlb. (przedmowa), k. 1 nlb. (spis rzeczy) k. 4 nlb. (omyłki), str. 437 liczbowanych (sygn. A—Hhh), k. 65 nlb. (Przydatek różnych skryptów), k. 7 nlb. (Paraensis). Razem str. 598.
Arkusze najróżniej zestawione. Tu opisany egz. Czartor. jako zdaje się oprawny właściwie. Inne znane mi egzemplarze różnią się przestawieniem arkuszy początkowych na koniec (np. egz. Jagiell. lub z Dzikowa), jak to bywa we wielu wydawnictwach J. A. Załuskiego.
Na odwr. k. tyt. herb Załuskich. Następuje na 2. k. dedykacja biskupowi krakowskiemu (K. Szaniawskiemu), w której oświadcza, że dzieło powstało z woli szczególnej tego biskupa. Po czym na 2 k. przedmowa do czytelnika. Opisuje w niej dzieje tej swojej publikacji. Część I wydrukował najpierw i rozdawał różnym osobom osobno. Cephas Zelosius jest anagramem nazwiska, ale zarazem jest wzięty z biblii (Cephas i Zelus). Biskup krakowski kazał mu wyrazić swe imię i dodać część drugą o prześladowaniach katolików w krajach dysydenckich. Wymienia, skąd czerpał swoje wiadomości o prawach polskich przeciw dysydentom (między inn. z Epistolae famil. stryja). Pisał stylem nie wyniosłym ale prostym. Dalej (razem k. 5) idzie spis rzeczy, błędy druku i omissa.
Dzieło samo jest polemiką wywołaną z jednej strony protestem Anglii z powodu ucisku dysydentów, z drugiej strony pismem wydanym w r. 1720 po polsku, niem. i po łac. przez Daniela Jabłońskiego (z polecenia propagandy pruskiej) pt. Prawa y wolności dyssydenskiej (ob. Bibl. XXV 216 oraz XXX 57). Załuski nie zna jednak autora tych «Praw», a polską ich edycję dostał do rąk dopiero w trakcie drukowania Dwóch mieczy (str. 179). Wie jednak, że wydana w Królewcu. Na str. 1-5 jest zamieszczony w polskim przekładzie memoriał dwóch ablegatów angielskich, L. Schauba i G. W. Woodwarda, dat. 25 Febr. 1731 w Warszawie, w którym król ang. ujmuje się za dysyd., grożąc represaliami. (Ob. Bibl. XXII, 283. Por. także Przeździecki Diplomatie à la cour de Pologne 1937, t. II, str. 419). Po czym następuje obszerna polemika z przyzwoitym respektem, ale z wielkim na dysydentów resentymentem, że ważyli się quaerere Deos alienos. Na podstawie Sandera i Cichockiego wykazuje obszernie brak tolerancji w Anglii i krwawe prześladowania katolików. Dekretu toruńskiego broni. Powołuje się na Grotiusa De jure (str. 18). Po czym przechodzi do polemiki z «Prawami y woln.».
Polemika ta obraca się głównie około konfederacji warszawskiej, gdyż na niej gruntowali dysydenci prawo do liberum exercitium i do równouprawnienia. Załuski, zgodnie z poprzednikami, odmawia konf. warsz. wszelkiej mocy prawnej i obszernie to uzasadnia. Odsyła do Ancuty (Jus plenum 1719), ale i sam dodaje dużo od siebie, przechodząc historię ciągłego, uszczuplania praw dysyd. aż do Augusta II.
Od str. 181-227: Summaryusz wszystkich allegacji znajdujących się w Kompilacji Praw y wolności. Zaczyna od przyw. Zygm. Aug. 1563, a kończy na przyw. Aug. II 1720, wykazując, że żaden z tych 80-kilku przywilejów nie uzasadnia praw dysydentów. Te, co uzasadniają, są «pełne suspicji» czy nie są sfabrykowane?
Od str. 227: Część II. Jest to zestawienie wszelkich ustaw polskich przeciw heretykom wydanych od r. 1413-24 (przyw. unii horodelskiej i edykt wieluński).
Od str. 303: Specifikacya fakcyi, machinacyj, tumultów, buntów, zdrad i krym. akcyi od heretyków polskich popełnionych. — Tu gwałtowny atak na dysydentów, poczynając od Zborowskich Samuela, Jana, Krzysztofa. — Także omawia zdrady ariańskie na rzecz Szwedów i zdradę Szkotów polskich.
Od str. 355-388: Gravamina diss. tak z trybunalskich dekretów iako i z inszych miar uformowane, a w r. 1648 na konwok. ordinibus regni podane, teraz repliką zniesione: zbija tu owe gravamina (w liczbie 16) w sprawie liberum exercitium, dodając do nich swoją replikę. Omówiono tu spory prawne: Jerzego Zasławskiego z macochą o majątek, Sam. Bolestraszyckiego o tłumaczeniu Monliusa (Bibl. XXII 602), Zbąskich o opiekę. Wciąż wykazuje, że heretyków nie należy w Polsce cierpieć: «o miła ojczyzno, jakoś kwitnęła, gdyś w wierze katol. nierozerwanie żyła».
Od str. 389: Opisanie ciężkich persekucyi od katolików w państwach dyssyd. poniesionych (w Anglii, Szwecyi, Hollandyi). — Tutaj też mówi o prześladowaniu katolików w Toruniu i Gdańsku.
»Przydatek różnych skryptów» mieści nast. rzeczy: 1) Dyskurs na konfederacyą. — 2) Excerpt z przemowy Jędrz. Lipskiego, imieniem duchowieństwa 1607. — 3) Stan. Rescii epist. ad Steph. — 4) Excerpt z skryptu Rozsądek o Warsz. sprawach w Krak. 1573. — 5) Seymowa rada abo napominanie pobożne ku seymowi Piotrkowskiemu 1567. — 6) Excerpt z mowy kardynała Commendoni. — 7) Edykty dwa stanów holenderskich przeciw katolikom z r. 1730-1. — 8) Articuli inter cels. Fel. Szaniawski et civitatem Gedan. z r. 1718. — 9) Injuriae cleri Gedanensi. — 10) Postulata ordinis eccles. z r. 1635. — 11) Fragment z książki Józ. Wereszczyńskiego pt. Regula id est institutio seu cursus vitae, uniusque Regis Christiani... (1588). — 12) Fragment dwóch Dyskursów politycznych Jana Dębińskiego komor. gran. — 13) Stan. Hosii Examen seu discussio articuli confoederat. — 14) Altera excussio ejusdem confoed. ad Ludovicum Nivernensem. — 15) Odpowiedź biskupa kuj. do biskupa poznańskiego na list pisany in favore lutrów międzyrzeckich (13 Aug. 1731). Osobno idzie w egz. Czart. Paraenesis do trzech stanów.
Cytuje wielu dawniejszych autorów polskich, podając o niektórych cenne bibliograficzne szczegóły: i tak między innymi wymienia na str. 23 druk M. Bembusa (Bibl. XII 456) Vera pax sed politica ok. 1615 (ob. także Bibl. XXIV 170); na str. 33 o więzieniu M. Sibeneychera z powodu broszury Solikowskiego (Bibl. XXIX 45); na str. 50 o Tretera Theatrum Virt. 1588 (Bibl. XXXI 316); na str. 57 Skargi Diskurs 1607 (Bibl. XXVIII 131); na str. 58 Tolibowskiego Dyskurs (Bibl. XXXI 188) wydany staraniem bisk. kujawskiego; na str. 182 o Kojałowicza Fasti Radiviliani 1653, którego rękopis posiadał; na str. 323 J. Sapiehy Adnotationes 1730 (Bibl. XXVII 92).
Dzieło zawiera mnóstwo szczegółów obyczajowych i historycznych do dziejów reformacji o Polsce i walk z dysydentami (np. Replika od str. 358), godnych bliższego opracowania. Wspomniane zostało w Bibliografii (XXII 283) pod Memoriał bez rozpoznania autora i tytułu.
Książka ta, odpowiadająca nastrojowi mas szlacheckich w stosunku do dysydentów, osiągnęła dużą popularność. W walce, jaka się niebawem wywiązała na sejmach (1764 i 1766) o prawa dysydentów, powoływano się często na «Dwa miecze». Ob. np. pod Żal sprawiedliwy (1763).
Jocher 9657 oraz 2982. Jocher błędnie twierdzi, jakoby było wydanie z r. 1737, i mylnie mówi, że rzecz jest wyjęta z Idlińskiego Scrutinium juris (Bibl. XVIII 519). Raczej można by powiedzieć, że jest oparta na Ancuty Jus plenum (Bibl. XII 142). — Volker Der Protestantismus 1910, str. 171 (tu omówienie tego dzieła).
Lokalizacja:
Chrept. — Czartor. — Dzików — Jagiell. — Krasiń. — Ossol. — Raczyń. — Uniw. Lwow. — Uniw. Wileń. — Tor. Kop.
Dodatkowe:
Por. Memoryał z francuskiego przetłumaczony (1731, XXII, 283), przedruk dokumentalnej części dzieła Józefa Andrzeja Załuskiego.
Całość:
Załuski Józef Andrzej.
13. 4. 5. 6. 9. 3. 1. 8. 10. 2. 12. 7. 11. 14. 15 CEPHASI Ze LOSIVIJ (to iest Anagrammatice) J. X. Józefa Załuskiego, Referendarza Koronnego &c. Dwa Miecze Katolickiey, w Krolestwie Orthodoxeyskim Odsieczy, przeciwko Nátárczywym PP. Dyssydentow Polskich, zamáchom; Jeden defensive; drugi zaś offensive się máiący, to iest Broń Obosieczna. od impetycyi Polskich Dyssydentow, we 2. Częśćiach wyrażona w I. Częśći (1.) Sto z okłádem rácyi, Konfederácyą Warszawską zbijájących: y (2) Replica; ná Kompilácyą Praw y wolnośći Dyssydentow Polskich w Krolewcu Roku 1720. wydaną. w 2. Częśći (3) Zbior wszystkich statutow, Praw, Edyktow, Konstytucyi Seymowych, y Synodálnych przećiwko Heretykom ferowánych. (4) Specyfikácya Wszystkich zdrad, sedycyi, zámieszánia, y innych kryminálnych ákcyi, od Heretykow w Polszcze popełnionych. (5) Opisánie ciężkich persekucyi; od Kátolikow, w Páństwach Dyssydenckich poniesionych; y Praw surowych przećiwko nim ferowánych. Z Przydatkiem rożnych w podobney máteryi Skryptow y Frágmentow. Z okkázyi Memoryału Imieniem Krola Angielskiego, od Jego Ablegatow; J:K Mći Roku 1731. Podánego. Za roskazaniem y Sumptem I. O. Xćia IMći Biskupa Krakowskiego, do Druku Podana.
w Wárszáwie w Drukarni J. K. Mći, y Rzeczyp: Schol. Piarum. MDCCXXXI (1731),
w 4ce, k. tyt., k. 2 nlb. (dedykacja), k. 2 nlb. (przedmowa), k. 1 nlb. (spis rzeczy) k. 4 nlb. (omyłki), str. 437 liczbowanych (sygn. A—Hhh), k. 65 nlb. (Przydatek różnych skryptów), k. 7 nlb. (Paraensis). Razem str. 598.
Arkusze najróżniej zestawione. Tu opisany egz. Czartor. jako zdaje się oprawny właściwie. Inne znane mi egzemplarze różnią się przestawieniem arkuszy początkowych na koniec (np. egz. Jagiell. lub z Dzikowa), jak to bywa we wielu wydawnictwach J. A. Załuskiego.
Na odwr. k. tyt. herb Załuskich. Następuje na 2. k. dedykacja biskupowi krakowskiemu (K. Szaniawskiemu), w której oświadcza, że dzieło powstało z woli szczególnej tego biskupa. Po czym na 2 k. przedmowa do czytelnika. Opisuje w niej dzieje tej swojej publikacji. Część I wydrukował najpierw i rozdawał różnym osobom osobno. Cephas Zelosius jest anagramem nazwiska, ale zarazem jest wzięty z biblii (Cephas i Zelus). Biskup krakowski kazał mu wyrazić swe imię i dodać część drugą o prześladowaniach katolików w krajach dysydenckich. Wymienia, skąd czerpał swoje wiadomości o prawach polskich przeciw dysydentom (między inn. z Epistolae famil. stryja). Pisał stylem nie wyniosłym ale prostym. Dalej (razem k. 5) idzie spis rzeczy, błędy druku i omissa.
Dzieło samo jest polemiką wywołaną z jednej strony protestem Anglii z powodu ucisku dysydentów, z drugiej strony pismem wydanym w r. 1720 po polsku, niem. i po łac. przez Daniela Jabłońskiego (z polecenia propagandy pruskiej) pt. Prawa y wolności dyssydenskiej (ob. Bibl. XXV 216 oraz XXX 57). Załuski nie zna jednak autora tych «Praw», a polską ich edycję dostał do rąk dopiero w trakcie drukowania Dwóch mieczy (str. 179). Wie jednak, że wydana w Królewcu. Na str. 1-5 jest zamieszczony w polskim przekładzie memoriał dwóch ablegatów angielskich, L. Schauba i G. W. Woodwarda, dat. 25 Febr. 1731 w Warszawie, w którym król ang. ujmuje się za dysyd., grożąc represaliami. (Ob. Bibl. XXII, 283. Por. także Przeździecki Diplomatie à la cour de Pologne 1937, t. II, str. 419). Po czym następuje obszerna polemika z przyzwoitym respektem, ale z wielkim na dysydentów resentymentem, że ważyli się quaerere Deos alienos. Na podstawie Sandera i Cichockiego wykazuje obszernie brak tolerancji w Anglii i krwawe prześladowania katolików. Dekretu toruńskiego broni. Powołuje się na Grotiusa De jure (str. 18). Po czym przechodzi do polemiki z «Prawami y woln.».
Polemika ta obraca się głównie około konfederacji warszawskiej, gdyż na niej gruntowali dysydenci prawo do liberum exercitium i do równouprawnienia. Załuski, zgodnie z poprzednikami, odmawia konf. warsz. wszelkiej mocy prawnej i obszernie to uzasadnia. Odsyła do Ancuty (Jus plenum 1719), ale i sam dodaje dużo od siebie, przechodząc historię ciągłego, uszczuplania praw dysyd. aż do Augusta II.
Od str. 181-227: Summaryusz wszystkich allegacji znajdujących się w Kompilacji Praw y wolności. Zaczyna od przyw. Zygm. Aug. 1563, a kończy na przyw. Aug. II 1720, wykazując, że żaden z tych 80-kilku przywilejów nie uzasadnia praw dysydentów. Te, co uzasadniają, są «pełne suspicji» czy nie są sfabrykowane?
Od str. 227: Część II. Jest to zestawienie wszelkich ustaw polskich przeciw heretykom wydanych od r. 1413-24 (przyw. unii horodelskiej i edykt wieluński).
Od str. 303: Specifikacya fakcyi, machinacyj, tumultów, buntów, zdrad i krym. akcyi od heretyków polskich popełnionych. — Tu gwałtowny atak na dysydentów, poczynając od Zborowskich Samuela, Jana, Krzysztofa. — Także omawia zdrady ariańskie na rzecz Szwedów i zdradę Szkotów polskich.
Od str. 355-388: Gravamina diss. tak z trybunalskich dekretów iako i z inszych miar uformowane, a w r. 1648 na konwok. ordinibus regni podane, teraz repliką zniesione: zbija tu owe gravamina (w liczbie 16) w sprawie liberum exercitium, dodając do nich swoją replikę. Omówiono tu spory prawne: Jerzego Zasławskiego z macochą o majątek, Sam. Bolestraszyckiego o tłumaczeniu Monliusa (Bibl. XXII 602), Zbąskich o opiekę. Wciąż wykazuje, że heretyków nie należy w Polsce cierpieć: «o miła ojczyzno, jakoś kwitnęła, gdyś w wierze katol. nierozerwanie żyła».
Od str. 389: Opisanie ciężkich persekucyi od katolików w państwach dyssyd. poniesionych (w Anglii, Szwecyi, Hollandyi). — Tutaj też mówi o prześladowaniu katolików w Toruniu i Gdańsku.
»Przydatek różnych skryptów» mieści nast. rzeczy: 1) Dyskurs na konfederacyą. — 2) Excerpt z przemowy Jędrz. Lipskiego, imieniem duchowieństwa 1607. — 3) Stan. Rescii epist. ad Steph. — 4) Excerpt z skryptu Rozsądek o Warsz. sprawach w Krak. 1573. — 5) Seymowa rada abo napominanie pobożne ku seymowi Piotrkowskiemu 1567. — 6) Excerpt z mowy kardynała Commendoni. — 7) Edykty dwa stanów holenderskich przeciw katolikom z r. 1730-1. — 8) Articuli inter cels. Fel. Szaniawski et civitatem Gedan. z r. 1718. — 9) Injuriae cleri Gedanensi. — 10) Postulata ordinis eccles. z r. 1635. — 11) Fragment z książki Józ. Wereszczyńskiego pt. Regula id est institutio seu cursus vitae, uniusque Regis Christiani... (1588). — 12) Fragment dwóch Dyskursów politycznych Jana Dębińskiego komor. gran. — 13) Stan. Hosii Examen seu discussio articuli confoederat. — 14) Altera excussio ejusdem confoed. ad Ludovicum Nivernensem. — 15) Odpowiedź biskupa kuj. do biskupa poznańskiego na list pisany in favore lutrów międzyrzeckich (13 Aug. 1731). Osobno idzie w egz. Czart. Paraenesis do trzech stanów.
Cytuje wielu dawniejszych autorów polskich, podając o niektórych cenne bibliograficzne szczegóły: i tak między innymi wymienia na str. 23 druk M. Bembusa (Bibl. XII 456) Vera pax sed politica ok. 1615 (ob. także Bibl. XXIV 170); na str. 33 o więzieniu M. Sibeneychera z powodu broszury Solikowskiego (Bibl. XXIX 45); na str. 50 o Tretera Theatrum Virt. 1588 (Bibl. XXXI 316); na str. 57 Skargi Diskurs 1607 (Bibl. XXVIII 131); na str. 58 Tolibowskiego Dyskurs (Bibl. XXXI 188) wydany staraniem bisk. kujawskiego; na str. 182 o Kojałowicza Fasti Radiviliani 1653, którego rękopis posiadał; na str. 323 J. Sapiehy Adnotationes 1730 (Bibl. XXVII 92).
Dzieło zawiera mnóstwo szczegółów obyczajowych i historycznych do dziejów reformacji o Polsce i walk z dysydentami (np. Replika od str. 358), godnych bliższego opracowania. Wspomniane zostało w Bibliografii (XXII 283) pod Memoriał bez rozpoznania autora i tytułu.
Książka ta, odpowiadająca nastrojowi mas szlacheckich w stosunku do dysydentów, osiągnęła dużą popularność. W walce, jaka się niebawem wywiązała na sejmach (1764 i 1766) o prawa dysydentów, powoływano się często na «Dwa miecze». Ob. np. pod Żal sprawiedliwy (1763).
Jocher 9657 oraz 2982. Jocher błędnie twierdzi, jakoby było wydanie z r. 1737, i mylnie mówi, że rzecz jest wyjęta z Idlińskiego Scrutinium juris (Bibl. XVIII 519). Raczej można by powiedzieć, że jest oparta na Ancuty Jus plenum (Bibl. XII 142). — Volker Der Protestantismus 1910, str. 171 (tu omówienie tego dzieła).
Chrept. — Czartor. — Dzików — Jagiell. — Krasiń. — Ossol. — Raczyń. — Uniw. Lwow. — Uniw. Wileń. — Tor. Kop.
Por. Memoryał z francuskiego przetłumaczony (1731, XXII, 283), przedruk dokumentalnej części dzieła Józefa Andrzeja Załuskiego.
13. 4. 5. 6. 9. 3. 1. 8. 10. 2. 12. 7. 11. 14. 15 CEPHASI Ze LOSIVIJ (to iest Anagrammatice) J. X. Józefa Załuskiego, Referendarza Koronnego &c. Dwa Miecze Katolickiey, w Krolestwie Orthodoxeyskim Odsieczy, przeciwko Nátárczywym PP. Dyssydentow Polskich, zamáchom; Jeden defensive; drugi zaś offensive się máiący, to iest Broń Obosieczna. od impetycyi Polskich Dyssydentow, we 2. Częśćiach wyrażona w I. Częśći (1.) Sto z okłádem rácyi, Konfederácyą Warszawską zbijájących: y (2) Replica; ná Kompilácyą Praw y wolnośći Dyssydentow Polskich w Krolewcu Roku 1720. wydaną. w 2. Częśći (3) Zbior wszystkich statutow, Praw, Edyktow, Konstytucyi Seymowych, y Synodálnych przećiwko Heretykom ferowánych. (4) Specyfikácya Wszystkich zdrad, sedycyi, zámieszánia, y innych kryminálnych ákcyi, od Heretykow w Polszcze popełnionych. (5) Opisánie ciężkich persekucyi; od Kátolikow, w Páństwach Dyssydenckich poniesionych; y Praw surowych przećiwko nim ferowánych. Z Przydatkiem rożnych w podobney máteryi Skryptow y Frágmentow. Z okkázyi Memoryału Imieniem Krola Angielskiego, od Jego Ablegatow; J:K Mći Roku 1731. Podánego. Za roskazaniem y Sumptem I. O. Xćia IMći Biskupa Krakowskiego, do Druku Podana.
w Wárszáwie w Drukarni J. K. Mći, y Rzeczyp: Schol. Piarum. MDCCXXXI (1731),
w 4ce, k. tyt., k. 2 nlb. (dedykacja), k. 2 nlb. (przedmowa), k. 1 nlb. (spis rzeczy) k. 4 nlb. (omyłki), str. 437 liczbowanych (sygn. A—Hhh), k. 65 nlb. (Przydatek różnych skryptów), k. 7 nlb. (Paraensis). Razem str. 598.
Arkusze najróżniej zestawione. Tu opisany egz. Czartor. jako zdaje się oprawny właściwie. Inne znane mi egzemplarze różnią się przestawieniem arkuszy początkowych na koniec (np. egz. Jagiell. lub z Dzikowa), jak to bywa we wielu wydawnictwach J. A. Załuskiego.
Na odwr. k. tyt. herb Załuskich. Następuje na 2. k. dedykacja biskupowi krakowskiemu (K. Szaniawskiemu), w której oświadcza, że dzieło powstało z woli szczególnej tego biskupa. Po czym na 2 k. przedmowa do czytelnika. Opisuje w niej dzieje tej swojej publikacji. Część I wydrukował najpierw i rozdawał różnym osobom osobno. Cephas Zelosius jest anagramem nazwiska, ale zarazem jest wzięty z biblii (Cephas i Zelus). Biskup krakowski kazał mu wyrazić swe imię i dodać część drugą o prześladowaniach katolików w krajach dysydenckich. Wymienia, skąd czerpał swoje wiadomości o prawach polskich przeciw dysydentom (między inn. z Epistolae famil. stryja). Pisał stylem nie wyniosłym ale prostym. Dalej (razem k. 5) idzie spis rzeczy, błędy druku i omissa.
Dzieło samo jest polemiką wywołaną z jednej strony protestem Anglii z powodu ucisku dysydentów, z drugiej strony pismem wydanym w r. 1720 po polsku, niem. i po łac. przez Daniela Jabłońskiego (z polecenia propagandy pruskiej) pt. Prawa y wolności dyssydenskiej (ob. Bibl. XXV 216 oraz XXX 57). Załuski nie zna jednak autora tych «Praw», a polską ich edycję dostał do rąk dopiero w trakcie drukowania Dwóch mieczy (str. 179). Wie jednak, że wydana w Królewcu. Na str. 1-5 jest zamieszczony w polskim przekładzie memoriał dwóch ablegatów angielskich, L. Schauba i G. W. Woodwarda, dat. 25 Febr. 1731 w Warszawie, w którym król ang. ujmuje się za dysyd., grożąc represaliami. (Ob. Bibl. XXII, 283. Por. także Przeździecki Diplomatie à la cour de Pologne 1937, t. II, str. 419). Po czym następuje obszerna polemika z przyzwoitym respektem, ale z wielkim na dysydentów resentymentem, że ważyli się quaerere Deos alienos. Na podstawie Sandera i Cichockiego wykazuje obszernie brak tolerancji w Anglii i krwawe prześladowania katolików. Dekretu toruńskiego broni. Powołuje się na Grotiusa De jure (str. 18). Po czym przechodzi do polemiki z «Prawami y woln.».
Polemika ta obraca się głównie około konfederacji warszawskiej, gdyż na niej gruntowali dysydenci prawo do liberum exercitium i do równouprawnienia. Załuski, zgodnie z poprzednikami, odmawia konf. warsz. wszelkiej mocy prawnej i obszernie to uzasadnia. Odsyła do Ancuty (Jus plenum 1719), ale i sam dodaje dużo od siebie, przechodząc historię ciągłego, uszczuplania praw dysyd. aż do Augusta II.
Od str. 181-227: Summaryusz wszystkich allegacji znajdujących się w Kompilacji Praw y wolności. Zaczyna od przyw. Zygm. Aug. 1563, a kończy na przyw. Aug. II 1720, wykazując, że żaden z tych 80-kilku przywilejów nie uzasadnia praw dysydentów. Te, co uzasadniają, są «pełne suspicji» czy nie są sfabrykowane?
Od str. 227: Część II. Jest to zestawienie wszelkich ustaw polskich przeciw heretykom wydanych od r. 1413-24 (przyw. unii horodelskiej i edykt wieluński).
Od str. 303: Specifikacya fakcyi, machinacyj, tumultów, buntów, zdrad i krym. akcyi od heretyków polskich popełnionych. — Tu gwałtowny atak na dysydentów, poczynając od Zborowskich Samuela, Jana, Krzysztofa. — Także omawia zdrady ariańskie na rzecz Szwedów i zdradę Szkotów polskich.
Od str. 355-388: Gravamina diss. tak z trybunalskich dekretów iako i z inszych miar uformowane, a w r. 1648 na konwok. ordinibus regni podane, teraz repliką zniesione: zbija tu owe gravamina (w liczbie 16) w sprawie liberum exercitium, dodając do nich swoją replikę. Omówiono tu spory prawne: Jerzego Zasławskiego z macochą o majątek, Sam. Bolestraszyckiego o tłumaczeniu Monliusa (Bibl. XXII 602), Zbąskich o opiekę. Wciąż wykazuje, że heretyków nie należy w Polsce cierpieć: «o miła ojczyzno, jakoś kwitnęła, gdyś w wierze katol. nierozerwanie żyła».
Od str. 389: Opisanie ciężkich persekucyi od katolików w państwach dyssyd. poniesionych (w Anglii, Szwecyi, Hollandyi). — Tutaj też mówi o prześladowaniu katolików w Toruniu i Gdańsku.
»Przydatek różnych skryptów» mieści nast. rzeczy: 1) Dyskurs na konfederacyą. — 2) Excerpt z przemowy Jędrz. Lipskiego, imieniem duchowieństwa 1607. — 3) Stan. Rescii epist. ad Steph. — 4) Excerpt z skryptu Rozsądek o Warsz. sprawach w Krak. 1573. — 5) Seymowa rada abo napominanie pobożne ku seymowi Piotrkowskiemu 1567. — 6) Excerpt z mowy kardynała Commendoni. — 7) Edykty dwa stanów holenderskich przeciw katolikom z r. 1730-1. — 8) Articuli inter cels. Fel. Szaniawski et civitatem Gedan. z r. 1718. — 9) Injuriae cleri Gedanensi. — 10) Postulata ordinis eccles. z r. 1635. — 11) Fragment z książki Józ. Wereszczyńskiego pt. Regula id est institutio seu cursus vitae, uniusque Regis Christiani... (1588). — 12) Fragment dwóch Dyskursów politycznych Jana Dębińskiego komor. gran. — 13) Stan. Hosii Examen seu discussio articuli confoederat. — 14) Altera excussio ejusdem confoed. ad Ludovicum Nivernensem. — 15) Odpowiedź biskupa kuj. do biskupa poznańskiego na list pisany in favore lutrów międzyrzeckich (13 Aug. 1731). Osobno idzie w egz. Czart. Paraenesis do trzech stanów.
Cytuje wielu dawniejszych autorów polskich, podając o niektórych cenne bibliograficzne szczegóły: i tak między innymi wymienia na str. 23 druk M. Bembusa (Bibl. XII 456) Vera pax sed politica ok. 1615 (ob. także Bibl. XXIV 170); na str. 33 o więzieniu M. Sibeneychera z powodu broszury Solikowskiego (Bibl. XXIX 45); na str. 50 o Tretera Theatrum Virt. 1588 (Bibl. XXXI 316); na str. 57 Skargi Diskurs 1607 (Bibl. XXVIII 131); na str. 58 Tolibowskiego Dyskurs (Bibl. XXXI 188) wydany staraniem bisk. kujawskiego; na str. 182 o Kojałowicza Fasti Radiviliani 1653, którego rękopis posiadał; na str. 323 J. Sapiehy Adnotationes 1730 (Bibl. XXVII 92).
Dzieło zawiera mnóstwo szczegółów obyczajowych i historycznych do dziejów reformacji o Polsce i walk z dysydentami (np. Replika od str. 358), godnych bliższego opracowania. Wspomniane zostało w Bibliografii (XXII 283) pod Memoriał bez rozpoznania autora i tytułu.
Książka ta, odpowiadająca nastrojowi mas szlacheckich w stosunku do dysydentów, osiągnęła dużą popularność. W walce, jaka się niebawem wywiązała na sejmach (1764 i 1766) o prawa dysydentów, powoływano się często na «Dwa miecze». Ob. np. pod Żal sprawiedliwy (1763).
Jocher 9657 oraz 2982. Jocher błędnie twierdzi, jakoby było wydanie z r. 1737, i mylnie mówi, że rzecz jest wyjęta z Idlińskiego Scrutinium juris (Bibl. XVIII 519). Raczej można by powiedzieć, że jest oparta na Ancuty Jus plenum (Bibl. XII 142). — Volker Der Protestantismus 1910, str. 171 (tu omówienie tego dzieła).
Chrept. — Czartor. — Dzików — Jagiell. — Krasiń. — Ossol. — Raczyń. — Uniw. Lwow. — Uniw. Wileń. — Tor. Kop.
Por. Memoryał z francuskiego przetłumaczony (1731, XXII, 283), przedruk dokumentalnej części dzieła Józefa Andrzeja Załuskiego.