Katalog starych druków Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej Radziwiłłów. Druki polskie XVI – XVIII w.

Przygotowanie Bazy w wersji 1.0 dofinansowane przez
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego


WEJDŹ DO BAZY

Opracowanie naukowe:
Stanisław Siess-Krzyszkowski

Redakcja:
Stanisław Siess-Krzyszkowski, Olga Gusiewa, Irina Wielikodnaja, Sirkka Havu

Opracowanie materiałów:
Alina Baran, Beata Grzybek, Olga Gusiewa, Sirkka Havu, Agnieszka Lipińska, Magdalena Mnikowska, Magdalena Romanowska, Danuta Siess-Krzyszkowska, Stanisław Siess-Krzyszkowski, Irina Wielikodnaja


Katalog starych druków Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej Radziwiłłów w zbiorach Bibliotek: Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, Państwowego Uniwersytetu im. M.W. Łomonosowa w Moskwie, Narodowej Finlandii w Helsinkach i Uniwersyteckiej w Warszawie. Druki polskie XVI – XVIII w.

Opis projektu

Katalog obejmuje polskie stare druki z Biblioteki Nieświeskiej skonfiskowanej na polecenie Katarzyny II i wywiezionej przez Rosjan w 1772 r. do Sankt Petersburga, gdzie cały księgozbiór przekazany został Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk.
Za założyciela biblioteki nieświeskiej uważa się Mikołaja Radziwiłła „Sierotkę” (1549–1616). Na początku XVIII w. biblioteka liczyła 1440 dzieł, przed konfiskatą szacowano wielkość zbiorów na 15 tysięcy tytułów, nie licząc grafik, map i nut. Gwałtowny rozwój biblioteki to wynik przeniesienia do Nieświeża kilku innych zbiorów Radziwiłłowskich, przede wszystkim księgozbioru bialskiego. Podstawowy zrąb biblioteki bialskiej stanowił księgozbiór Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej, poszerzony znacznie przez jej syna Karola Stanisława (1669–1719) i jego żonę Annę Katarzynę z Sanguszków (1676–1746). Za czasów Anny Katarzyny księgozbiór bialski został uporządkowany i skatalogowany w ramach trzech odrębnych Bibliotek: Francuskiej, Wielkiej oraz Małej. W 1745 r. na polecenie Anny Katarzyny Bibliotekę Francuską (2356 tytułów) przeniesiono do Nieświeża. W tym samym roku Tekla Wiśniowiecka (córka Karola Stanisława i Anny Katarzyny) przekazała do Nieświeża księgozbiór swego pierwszego męża Jakuba Henryka Flemminga (ok. 3000 tytułów). Przed 1750 r. znalazły się w Nieświeżu Biblioteki Wielka i Mała z Białej, a w 1757 r. do biblioteki ordynackiej włączono księgozbiór (co najmniej 650 tytułów) drugiej córki Karola Stanisława i Anny Katarzyny, Konstancji Franciszki Sapieżyny. Wreszcie po śmierci Hieronima Radziwiłła w 1760 r. przeniesiono z Białej do Nieświeża także i jego księgozbiór. Nie należy też zapominać, że biblioteki gabinetowe posiadali w Nieświeżu tak Michał Kazimierz "Rybeńko", jak i jego żona Franciszka Urszula z Wiśniowieckich (odpowiednio 200 i 300 tytułów).

W ramach BAN Biblioteka Ordynacji Nieświeskiej stanowiła początkowo odrębny zbiór z własnym katalogiem. W katalogu biblioteki nieświeskiej spisanym w BAN w latach 1773–1779 odnotowano 9673 tytuły. Niestety z czasem księgozbiór uległ rozproszeniu. W 1814 r. przekazano 1276 tytułów (głównie dubletów) Bibliotece Cesarskiego Uniwersytetu Moskiewskiego, której zbiory spłonęły w 1812 r. W 1829 r. kiedy tworzono Bibliotekę Uniwersytecką w Helsinkach, przekazano do jej zbiorów 1076 tytułów z biblioteki nieświeskiej, głownie dzieł teologicznych i prawniczych. Ostatecznie księgozbiór rozdzielono w 1836 r.: druki w języku polskim włączono do Oddziału I (rosyjskiego), pozostałe (w tym druki polskie w innych językach) włączono do Oddziału II (zagranicznego). W latach 1840-1842 do Biblioteki Rządowej (późniejszej Uniwersyteckiej) w Warszawie przekazano z Sankt Petersburga 20 tysięcy woluminów dubletów; w 1863 r. kolejne 17 tysięcy. Były wśród nich także dublety z BAN. W 1883 r. książki polskie z Oddziału I BAN (w tym nieświeskie) włączono do nowoutworzonego Oddziału III (Słowiańskiego), gdzie poza nielicznymi egzemplarzami przeniesionymi do Oddziału Książek Rzadkich, znajdują się one do dzisiaj. Stan zachowania polskich druków obcojęzycznych z biblioteki nieświeskiej nie jest znany – nie ulega wątpliwości, że znacząca część tych druków mogła ulec zniszczeniu w pożarze BAN w 1988 r.

W katalogu opisano druki polskie Biblioteki Ordynacji Nieświeskiej, które udało się odnaleźć w zbiorach Oddziału Słowiańskiego BAN, Bibliotece Państwowego Uniwersytetu im. M.W. Łomonosowa w Moskwie (BUM), Bibliotece Narodowej Finlandii w Helsinkach (BNF) oraz Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW). Jako minimalne kryterium identyfikacji przyjęto sygnaturę druku zgodną z zapisem sporządzonego w BAN w latach 1773–1779 Catalogus Bibliothecae Radiviliane (CBR BAN).

Katalog zawiera opisy 911 pozycji bibliograficznych w 766 woluminach. Odnotowano nadto 64 dublety: 25 w BAN, 22 w BUM, 12 w BUW, 1 w BN i 4 w BNF.

Jak wspomniano wyżej do Moskwy przekazano w 1814 r. 1276 tytułów z biblioteki nieświeskiej, wśród nich 204 druki polskie. We współczesnych katalogach BUM odnaleziono z tego mniej więcej 150 tytułów, ale tylko 76 pozycji (w 73 woluminach) można uznać za pochodzące z Nieświeża. Do Helsinek przekazano 1076 tytułów, odnaleziono 820, w tym druków polskich z biblioteki nieświeskiej 66 pozycji (w 58 woluminach). W BUW odnaleziono dotychczas kilkadziesiąt druków radziwiłłowskich, w tym 23 pozycje starych druków polskich (w 22 woluminach). W Oddziale Słowiańskim BAN zidentyfikowano jako nieświeskie 767 pozycji (w 669 woluminach).

Druki z proweniencją nieświeską odnalezione w BNF zostały opisane w wydanym w 1997 roku katalogu S. Havu i I. Lebiediewej, zaś druki z OS BAN – w wydanym w 2005 roku dwuczęściowym katalogu O. Gusiewej i Je. Komissarowej (zob. niżej: Literatura). Druki pominięte w wymienionych katalogach (odnalezione po ich opublikowaniu) opatrzono uwagą: Havu brak lub Guseva brak.

Redakcja Katalogu wyraża nadzieję, że w niedługim czasie uda się odnowić współpracę z Biblioteką Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu i uzupełnić bazę o druki nieświeskie znajdujące się w Oddziale Książek Rzadkich, a w dalszej perspektywie także o druki ocalałe po pożarze Oddziału Wydań Obcych.

Obecnie baza nasza notuje 142 starodruki nieznane Bibliografii Polskiej Estreichera. Można je wybrać wpisując w polu Komentarz: Estr. brak

Stanisław Siess-Krzyszkowski


Skróty:

A. Literatura:

Budzyk
Budzyk Kazimierz, Bibliografia konstytucyj sejmowych XVII wieku w Polsce, Wrocław 1952

Cubrzyńska-Leonarczyk
Cubrzyńska-Leonarczyk Maria, Katalog druków supraskich, Warszawa 1996

Czerwień
Czerwień Henryk, Druki Jasnogórskiej Oficyny w latach 1693-1863 (Archivum Ordinis Sancti Pauli Prirmi Eremitae 1, Dissertationes 6), Coesfeld 2006

Dziok-Strelnik
Dziok-Strelnik Irena, Bibliografia starych druków lubelskich 1630-1800, Lublin 1997

Estr.
Estreicher Karol, Estreicher Stanisław, Bibliografia polska, t. VIII–XXXV, Kraków 1882–2007

Guseva I
Гусева Ольга, Комиссарова Eлена, Собрание польских старопечатных книг в славянском фонде БАН. Несвижская ординатская библиотека Радзивиллов. Bып. 1, Санкт-Петербург 2005

Guseva II
Гусева Ольга, Собрание польских старопечатных книг в славянском фонде БАН. Несвижская ординатская библиотека Радзивиллов. Bып. 2, Санкт-Петербург 2005

Havu
Havu Sirkka, Lebedeva Irina, Collections donated by the Academy of Sciences of St Petersburg to the Alexander University of Finland in 1829, Helsinki 1997, s. 247– 352 (The Library of the Radziwiłł Princes)

Jocher
Jocher Adam, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce..., t. I–III, Wilno 1840–1857

Katalog BJ
Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, red. Marian Malicki, Ewa Zwinogrodzka, t. I–III, Kraków 1992–1995

Kawecka-Gryczowa
Kawecka-Gryczowa Alodia, Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Dzieje i bibliografia, Wrocław etc. 1974

Malicki
Malicki Marian, Repertuar wydawniczy drukarni Franciszka Cezarego starszego 1616-1651. Cz. I. Bibliografia druków Franciszka Cezarego starszego 1616-1651, Kraków 2010

Piekarski
Piekarski Kazimierz, Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego Wiek XVI i XVII, wyd. II, Kraków 1934

SPPP
Słownik pseudonimów pisarzy polskich, XV w.–1970 r., red. Edmund Jankowski, t. I–IV, Wrocław etc. 1994–1996

B. Proweniencje

BDRN
Bibliotheca Ducali Radivilliana Nesvisiensi

Biała BAKR
Biblioteka Anny Katarzyny Radziwiłłowej w Białej
(Katalog biblioteki spisany w 1720 r., AGAD, Arch. Radziwiłłów, Rękopisy bibl., nr 2, dawniej I-7)

Biała BF
Biblioteka francuska Anny Katarzyny Radziwiłłowej w Białej
(Katalog biblioteki spisany w latach 1731-1734, AGAD, Arch. Radziwiłłów, Rękopisy bibl., nr 4, dawniej I-10, s. 1-132)

Biała BM
Biblioteka mała (polska) Anny Katarzyny Radziwiłłowej w Białej
(Katalog biblioteki spisany w 1733 r., niezachowany)

Biała BW
Biblioteka wielka w Białej
(Katalog biblioteki spisany w 1733 r., AGAD, Arch. Radziwiłłów, Rękopisy bibl., nr 5, dawniej I-8)

Biała BZ
Biblioteka zamkowa w Białej

Catalogus 1750
Catalogus realis plenis cum Titulis. 1750 Mense Aprilis inceptus (AGAD, Arch. Radziwiłłów, Rękopisy bibl., nr 9: Katalog Biblioteki Wielkiej w Nieświeżu ułożony przez Marcina Wobbe)

CBR
Catalogus Bibliothecae Radivilianae, T. I–II(Katalog spisany w latach 1773-1779, Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, Sankt Petersburg, sygn. Ф. 158, оп. 1, No 226–227)

CBR II
Catalogus Bibliothecae Radivilianae II, T. I–III
(Katalog spisany w 1801 r., Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, Sankt Petersburg, sygn. Ф. 158, оп. 1, No 228–230)

DH
Catalog der für die Universität zu Helsingfors aus der Bibliothek der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften verabfolgten Bücher theologischen Inhalts, k. 5-22: Doubletten nach Helsingfors
(Katalog spisany w 1829 r., Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, Sankt Petersburg, sygn. Ф. 158, оп. 1, No 461)

FUR
Franciszka Urszula Radziwiłłowa

JFS
Jan Fryderyk Sapieha

KS
Konstancja Sapieżyna

Nieśwież BFUR
Biblioteka Franciszki Urszuli Radziwiłłowej w Nieświeżu

Nieśwież BO
Biblioteka Ordynacji Nieświeskiej Radziwiłłów w BAN

Nieśwież BP
Biblioteka Podręczna w Nieświeżu

Nieśwież BW
Biblioteka wielka w Nieświeżu

Nieśwież BZ
Biblioteka zamkowa w Nieświeżu

Nieśwież KKS
Księgozbiór po Konstancji Sapieżynie

RKKS
Regestr Xiąg [Konstancji Sapieżyny] z Kamieńca Przywiezionych Anno 1757. d[ie] 20 April[is] spisany(AGAD, Arch. Radziwiłłów, Rękopisy bibl., nr 10, dawniej I-14, t. III, s. 116-135)

RRKSO
Regestr Rzeczy... [Konstancji] z Xiążąt Radziwiłłow Sapieżyney,... znayduiących się w Skarbcu Ołyckim... Spisany Die 28 Februarji. 1757. Anno.(AGAD, Arch. Radziwiłłów, Dz. XXVI, nr 463, s. 12-15: Xięgi Polskie ruzne, s. 15-16: Xięgi Francuskie)

Warszawa BG
Biblioteka Główna w Warszawie

Warszawa BU
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

C. Biblioteki

BAN
Biblioteka Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu

BLAN
Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie

BN:
Biblioteka Narodowa w Warszawie

BNF
Biblioteka Narodowa Finlandii w Helsinkach (dawniej Uniwersytecka)

BnW/BKS
Biblioteka na Wawelu (Biblioteka Krasiczyńska Sapiehów)

BUM
Biblioteka Naukowa Państwowego Uniwersytetu Moskiewskiego im. M.W. Łomonosowa

BUW
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie


Ilustracja powyżej przedstawia Nieśwież z zamkiem po prawej (w oparciu o rysunek Napoleona Ordy)